روان شناسی اسلامی

نفس چیست؟

بنا بر آموزه های قرآنی، نفس، حقیقت انسان است که از طرف حضرت حق، بر جسم خاکی او دمیده شده است. بنابر این :

الف) انسان پس از دمیده شدن نفس، لایق سجده ملائکه شده است.

فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ ﴿ص/۷۲﴾

پس چون او را [كاملا] درست كردم و از روح خويش در آن دميدم سجده‏ كنان براى او [به خاك] بيفتيد

فَسَجَدَ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ(ص/74)

ب) نفس مانند خداوند مرگ ندارد و روح یا نفس انسان، با مرگ جسمی، به حیاتش ادامه می دهد.

جاودانگی نفس، که توسط ادیان الهی، با طرح موضوع معاد، مورد توجه قرار گرفته است، مورد تایید عقل نیز قرار دارد. در حقیقت، باور این مطلب که حیات انسان، در بخش طبیعت خلاصه نمی­شود و انسان­ها پس از مرگ، مجددا برانگیخته می­شوند و اعمالشان مورد حسابرسی قرار می­گیرد، عامل مهمی در تربیت انسان­ها محسوب می­شود.

ج) نفس بی نهایت طلب است، به هیچ حدی قانع نمی شود. همواره در تلاش برای دستیابی به سطوح بالاتر هر چیز است. اگر دنبال قدرت می رود، یا دنبال علم می­رود یا در پی کسب مال و ثروت می­رود، در حدی متوقف نمی شود.همواره بدنبال کسب بالاتر از آن چیزی است که دارد. انسان تصور می کند، با دستیابی به علم یا ثروت و قدرت به مقصود خود نائل شده، اما به هر کدام می رسد، نفسش قانع نمی شود زیرا او بدنبال بی نهایت است ولی در مصداق اشتباه می کند.

مولوی در ابتدای مثنوی معنوی خود، از زاویه دیگری ارتباط نفس با خالق هستی را به تصویر می کشد:

بشنو از نی چون حکایت می­کند///از جدائیها شکایت می­کند

کز نیستان تا مرا ببریده­اند/// از نفیرم مرد و زن نالیده­اند

سینه خواهم شرحه شرحه از فراق/// تا بگویم شرح درد اشتیاق

هر کسی کو دور ماند از اصل خویش/// باز جوید روزگار وصل خویش

هدف روان شناسی اسلامی

هرچه نفس از قید تعلقات به جسم آزادتر شود، استعدادهایش شکوفاتر و قدرتمندتر می شود. امام علی (ع) در شعری که منسوب به ایشان است، می­فرمایند:

اتزعم انك جرم صغير و فيك انطوي العالم الاكبر

آیا تصور می­کنی که تو همین جسم محدود هستی؟ در حالی که در وجود تو جهان به مراتب برتر و بزرگتری قرار دارد.

قرآن کریم انسان را به پاک نمودن نفس از تعلقات عالم طبیعت دعوت می­کند:

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا (شمس/9)

هر كس آن را (نفس)پاك گردانيد قطعا رستگار شد .

وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا ﴿۱۰﴾

و هر كه آلوده‏ اش ساخت قطعا متضرر شد .

از سوی دیگر او را به واقع بینی فرا می­خواند و از غفلت و خودستایی بر حذر می­دارد:

فَلَا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَى ﴿۳۲﴾پس خودتان را پاك مشماريد او به [حال] كسى كه پرهيزگارى نموده داناتر است (۳۲)

اگر انسان، نفس را یعنی خود حقیقی­اش را، از قیود خود ساخته رها کند، به فلاح و رستگاری می­رسد، مشکلات شخصی و اجتماعیش حل کی شود و قدرت حل مشکلات دیگران را پیدا می کند.امام علی (ع) می­فرماید:

الجاهل بقدر نفسه یکون بقدر غیره اجهل ؛ نادان به خویشتن ، درباره غیر خود نادان تر است .

عجبت لمن یجهل نفسه کیف یعرف غیره ؛ در شگفتم از کسى که خود را نشناخته چگونه مى خواهد دیگران را بشناسد!

خداوند متعال، پاک کردن نفوس انسانها از آلودگیها را از شئون خود می­داند و می فرماید:

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُزَكُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ (نساء/ 49)

آيا به كسانى كه خويشتن را پاك مى ‏شمارند ننگريسته‏ اى [چنين نيست] بلكه خداست كه هر كه را بخواهد پاك مى‏ گرداند .

همچنین ارسال پیامبران را در همین راستا معرفی می­نماید:

لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ (آل عمران/ 164)

به يقين خدا بر مؤمنان منت نهاد [كه] پيامبرى از خودشان در ميان آنان برانگيخت تا آيات خود را بر ايشان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت به آنان بياموزد .

ترک تعلقات چیست؟

ترک تعلقات دنیوی به معنی رها کردن دنیا نیست، بلکه بهره گیری از جهان طبیعی و حیات جسمانی، برای ساختن حیات اخروی است. بنابر آموزه های اسلامی، انسان پس از مرگ جسمانی، به حیات خود در قالب مثالی یا برزخی ادامه می­دهد. تا روز قیامت که جسم مجددا برانگیخته شده و روح یا نفس به قالب جسمی، ماحق می­شود. هر چه تعلقات دنیوی کمتر باشد، برزخ و قیامت او زیباتر می­شود.

ملکوت چیست؟

ملکوت، بخش باطنی یا ماوراء طبیعی اعتقادات و اعمال انسان است. قرآن کریم می فرماید:

إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا (نساء/۱۰)

در حقيقت كسانى كه اموال يتيمان را به ستم مى ‏خورند جز اين نيست كه آتشى در شكم خود فرو مى ‏برند و به زودى در آتشى فروزان درآيند .

ظاهر عمل، خوردن مال یتیم است اما باطن عمل، خوردن آتش است. بر این مبنا، بسیاری از روایات معصومین(ع) در صدد بیان باطن اعمال است.

از آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، این نتیجه حاصل می­شود که برزخ ، باطن اعمال است. در هنگام انجام عمل، ساخته می شود اما پس از مرگ ظهور و بروز پیدا می­کند. بنابراین، انسانها همواره در حال ساختن برزخ خود هستند. به همین ترتیب، انسانها بر طبق صفاتی که در وجودشان نهادینه شده، در برزخ زندگی می­کنند. بسیاری از انسانها در قالب حیوانات، به حیات پس از مرگ خود ادامه می­دهند. مثلا کسی که غرق شهوات جنسی بوده به صورت خوک، زناکاران به صورت بوزینه، حریصان به مال دنیا به صورت مورچه و گرگ صفتان به صورت گرگ محشور می شوند.

نکته مهم به فرموده آیه الله جوادی آملی این است که انسان به صورت گرگ محشور می شود در حالی که می داند انسان است و از این گرگ بودن، عذاب می کشد. وگرنه گرگ از گرگ بودنش خجالت نمی کشد.

روان شناسی اسلامی در صدد بیان این واقعیت برای مخاطبان خود است که همه تلاشها باید برای ساختن نفس که می خواهد پس از مرگ، در بازه زمانی بسیار طولانی به حیات خود ادامه دهد، معطوف شود.

در حقیقت، نفس انسان خود زارع و خود زرع و خود مزرعه است و ساختن هر سه اینها در اختیار خود انسان است. هیچ منع و محدودیتی هم برای هیچکس نیست. انسان می­تواند تحت تعالیم معصومین(ع) حیات طیبه خود را تدارک ببیند.

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ (نحل/۹۷)

هر كس از مرد يا زن كار شايسته كند و مؤمن باشد قطعا او را با زندگى پاكيزه‏ اى حيات [حقيقى] بخشيم و مسلما به آنان بهتر از آنچه انجام مى‏ دادند پاداش خواهيم داد

­